Constantinos Tsopanis
PhD History and Philosophy of Religions
Ἡ Ὀρθοδοξία παίζει ἕναν πολὺ σημαντικὸ γεωπολιτικὸ ρόλο στὴν Ἑλλάδα ἀφοῦ ἀσκεῖ ἀρκετὰ μεγάλη ἐπιρροὴ σὲ ἕνα σημαντικὸ ποσοστὸ τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ. Ὡστόσο ἡ μόνιμη, ἂν καὶ ἀδιόρατη πολλὲς φορές, ἀντιπαράθεση της μὲ τὴ σλαβικὴ Ὀρθοδοξία – ἐξαιτίας τῆς πανσλαβιστικὴς θεωρίας τῆς «Τρίτης Ρώμης – Μόσχας» – δὲν τῆς ἐπέτρεψε νὰ σχηματίσει τὸ «Ὀρθόδοξο Τόξο» στὴν περιοχὴ τῶν Βαλκανίων κι ἔτσι νὰ συντονίσει τὴν ἐπιρροὴ καὶ τὴ δράση της ἀπὸ τὸ Αἰγαῖο ἕως τὴ Μαύρη Θάλασσα.
Τόσο τὸ σύγχρονο ἑλληνικὸ κράτος, ὅσο καὶ τὸ νέο ἑλληνικὸ ἔθνος εἶναι ἀπότοκα τῆς μεγάλης Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821. Μιᾶς ἐπαναστάσεως μὲ ἔντονο θρησκευτικὸ χρῶμα ἀφοῦ οὐσιαστικὰ ἦταν ἐξέγερση τῶν ὑποδούλων χριστιανῶν ἐναντίον τοῦ Ἰσλάμ, ποὺ κυριαρχοῦσε ἀπὸ αἰῶνες στὴ χερσόνησο τοῦ Αἵμου. Τὸ πρῶτο Σύνταγμα τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους μάλιστα, γραμμένο καὶ ψηφισμένο ἀμέσως μετὰ τὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1821, ξεκινάει μὲ ἀναφορὰ στὸ ὄνομα τῆς Ἁγίας Τριάδος καὶ ὁρίζει πὼς Ἕλλην πολίτης εἶναι πᾷς ὁ εἰς Χριστὸν πιστεύων, ἀνεξαιρέτως ἂν αὐτὸς εἶναι Βλάχος, Ἀρβανίτης, Σκλαβοῦνος (Σλαῦος), Λατῖνος κλπ. Μὲ ἄλλα λόγια, ἤδη ἀπὸ τὸ ξεκίνημα τοῦ νέου ἑλληνικοῦ κράτους, ἡ θρησκεία καὶ δὴ ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἔπαιζε ἕνα πολὺ σημαντικὸ ρόλο ἀποτελῶντας πάντοτε τὴν altera pars τοῦ Κράτους.
Αὐτὸν τὸν ρόλο συνεχίζει νὰ παίζει ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μέχρι καὶ σήμερα στὸ ἑλληνικὸ κράτος. Ἄς μὴν ξεχνᾶμε ἐξάλλου ὅτι ἡ ἴδια εἶναι ὁ μεγαλύτερος μέτοχος στὴν Ἐθνικὴ Τράπεζα τῆς Ἑλλάδος, ἐπηρεάζοντας καὶ μὲ αὐτὸν τὸν τρόπον καὶ τίς οἰκονομικὲς τύχες τοῦ ἔθνους. Ἡ σημασία τῆς θρησκείας γιὰ τὴν Ἑλλάδα, γίνεται ἐπιπλέον εὔκολα κατανοητή, ἂν σκεφτοῦμε ὅτι στὰ ἐδάφη της διαβιοῦν τοπικὲς κοινωνίες οἱ ὁποῖες ἔχουν δομηθεῖ βάσει ἀριστοτελικῶν καὶ ἰουδαϊκῶν προτύπων. Ἄρα οἱ κοινωνίες αὐτὲς προσδίδουν ἰδιαίτερη σημασία στὸ «συναίσθημα» ὡς παράγοντα δημιουργίας κοινωνικῶν σχέσεων καὶ κάτ΄ ἐπέκταση, πολιτικῆς.
Ἡ μεγάλη ἐπιρροὴ τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας στὸν ἑλληνικὸ λαὸ εἶναι αὐτὴ ποὺ πολλὲς φορὲς τὸν φρενάρησε ἀπὸ μιὰ ξέφρενη πορεία ποὺ ἀκολουθοῦσε μιμούμενος τὴ δυτικὴ Εὐρώπη λόγῳ ἀντίθεσης μὲ τὴ μουσουλμανικὴ Τουρκία. Μὲ αὐτή της τὴν ἰδιότητα ὡς πνευματικοῦ καθοδηγοῦ καὶ μὲ τὴ δύναμη ποὺ διαθέτει, στάθηκε πάντα ἐκεῖνος ὁ παράγοντας ποὺ κράτησε μονίμως τὸν νέο ἑλληνισμὸ στραμμένο πρὸς τὰ Ἀνατολικά, πρὸς τὸν κόσμο τοῦ Ἰσλὰμ τῆς Ἐγγὺς Ἀνατολῆς δηλαδή. Κι αὐτὸ σὲ πεῖσμα τῆς νοοτροπίας τοῦ νεοέλληνα ποὺ ἐπεδίωκε νὰ κόψει κάθε δεσμὸ μὲ τὸ Ἰσλὰμ καὶ τὴν Ἀνατολή. Μὲ τὸ Ἰσλὰμ ἡ Ὀρθοδοξία διατήρησε πάντοτε μιὰ ἰδιαίτερη σχέση, σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν Καθολικὴ Ἐκκλησία τῆς Δύσεως ποὺ ἦρθε σὲ ἄμεση ρήξη μὲ τὸν ἰσλαμικὸ κόσμο πολλὲς φορὲς στὸ παρελθόν.
Ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῶν Σταυροφοριῶν μέχρι καὶ τοὺς πολέμους τοῦ Ρίφ – ὅταν ὁ βασιλιᾶς Ἀλφόνσο ΧΙΙΙ τῆς Ἱσπανίας ὕψωνε συμβολικὰ τὴ σπάθα τοῦ Χριστιανισμοῦ ὑποσχόμενος στὸν Πάπα ὅτι θὰ φέρει τὴ βόρειο Ἀφρικὴ πίσω στὴν Ἐκκλησία – ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία προσπαθοῦσε νὰ βρεῖ τρόπους συνδιαλλαγῆς καὶ συμβίωσης μὲ τὸ Ἰσλὰμ ποὺ κυριαρχοῦσε στὰ ἐδάφη της. Πολλὲς φορὲς μάλιστα τὸ χρησιμοποίησε στὴ διαμάχη της μὲ τὴν Καθολικὴ Ἐκκλησία ὡς τὸ ἀντίπαλο ἀλλὰ καὶ τὸ προτιμούμενο δέος. Ὅλοι θυμοῦνται τὴν ἔκφραση τοῦ Λουκᾶ Δούκα – Νοταρά, πρωθυπουργοῦ τοῦ τελευταίου Βυζαντινοῦ Αὐτοκράτορα Κωνσταντίνου ΧΙ Παλαιολόγου, «κάλλιον ἰδεῖν ἐν μέσῃ Πόλη βασιλεῦον φακιόλιον τουρκικὸν ἢ καλύπτραν λατιικήν!» (Καλύτερα νὰ δῶ μέσα στὴν Κωνσταντινούπολη νὰ βασιλεύει τὸ τούρκικο φακιόλι, πάρα ἡ καλύπτρα τῶν Λατίνων). Κι αὐτὰ τὰ ἔλεγε ἐνῶ ἡ Πόλη ἦταν περικυκλωμένη ἀπὸ τὰ στρατεύματα τοῦ σουλτάνου Μωάμεθ τοῦ Πορθητοῦ ὁ ὁποῖος, λίγο καιρὸ ἀργότερα τὴν κατέλαβε (29 Μαΐου 1453). Ὁ νικητὴς σουλτᾶνος ἀντάμειψε φυσικὰ αὐτή τους τὴ στάση ἀναβιβάζοντας σὲ ὑψηλὰ ἀξιώματα ἐκείνους τοὺς Βυζαντινοὺς ποὺ ἦταν κατὰ τῆς Δύσης. Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα εἶναι ἐκεῖνο τοῦ Βυζαντινοῦ Γεννάδιου Σχολάριου ὁ ὁποῖος ἀντὶ νὰ πολεμήσει στὰ τείχη τῆς Κωνσταντινουπόλεως κλείστηκε σὲ μοναστήρι κηρύττοντας καθημερινῶς ἐναντίον τοῦ φιλοδυτικοῦ Αὐτοκράτορα Κωνσταντίνου ΧΙ ποὺ ἔπεσε πολεμῶντας στὰ τείχη. Μετὰ τὴν εἴσοδο τῶν Ὀθωμανῶν στὴν Πόλη ὁ σουλτᾶνος ἀνακήρυξε ὡς πρῶτο μετὰ τὴν Ἅλωση Πατριάρχη τῶν Ὀρθοδόξων αὐτὸν τὸν ἴδιο τὸν Γεννάδιο Σχολάριο.
Ἀπομεινάρια αὐτῆς τῆς συνδιαλλαγῆς μεταξὺ Ὀρθοδοξίας καὶ Ἰσλάμ, τουρκικοῦ καὶ ἀραβικοῦ ἀνιχνεύονται, κατὰ κάποιον τρόπον καὶ σήμερα στὶς μὴ φιλικὲς σχέσεις τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου Κωνσταντινουπόλεως μέ τον Πατριαρχεῖο Μόσχας καὶ τίς σλαβικὲς ἐν γένει Ἐκκλησίες. Ἐδῶ ἴσως χρειάζεται νὰ ὑπενθυμίσουμε ὅτι τόσο στὴ Νότιοανατολική Μεσόγειο ὅσο καὶ στὰ Βαλκάνια ἐπίσης, ἡ Ὀρθοδοξία ἀποτελεῖ βασικὸ συνδετικὸ κρίκο ποὺ ἑνώνει ἀπὸ τὰ χρόνια τοῦ Βυζαντίου ἕως σήμερα τοὺς πληθυσμοὺς τῶν περιοχῶν αὐτῶν μὲ ἕνα ἑνιαῖο θρησκευτικὸ παρελθόν. Ἡ διασύνδεση ἑπομένως «Ὀρθοδοξίας» καὶ «Γεωπολιτικῆς» εἶναι πέρα ὡς πέρα ἀληθινὴ καὶ ὑπαρκτή. Ὁ «δεσμὸς» αὐτὸς εἶναι σὲ θέση νὰ καταδείξει τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο ἡ Ὀρθοδοξία μπορεῖ νὰ ἀναγνωρισθεῖ ὡς ἐνεργὸς παράγοντας τοῦ σύγχρονου παγκόσμιου γίγνεσθαι.
Ἡ ἀντιπαλότητα τώρα τῆς ἑλληνόφωνης Ὀρθοδοξίας μὲ τὴ σλαβόφωνη Ὀρθοδοξία πηγαίνει αἰῶνες πίσω καὶ ἑδράζεται κυρίως στὴ θεωρία τῆς «Μόσχας ὡς Τρίτης Ρώμης», ἐνῶ ἔλαβε σοβαρὲς διαστάσεις ἀπὸ τὴν ἐμφάνιση τοῦ Πανσλαβισμοῦ κι ἐντεῦθεν. Κινούμενοι μέσα στὰ πλαίσια τοῦ Πανσλαβισμοῦ οἱ Ρῶσοι προσπάθησαν ὄχι μόνον νὰ οἰκειοποιηθοῦν τὸν ρόλο τοῦ διοικητικοῦ καὶ πνευματικοῦ κέντρου τῆς Ὀρθοδοξίας, ἀλλὰ καὶ νὰ καταλάβουν σημαντικὰ κέντρα καὶ ἱεροὺς τόπους της ὅπως τὸ Ἅγιον Ὄρος καὶ οἱ Ἅγιοι Τόποι στὴν Παλαιστίνη. Ἕνας ἀδήλωτος ἀνταγωνισμὸς μαίνεται τοὺς τελευταίους αἰῶνες γιὰ τὴν κατοχὴ αὐτῶν τῶν τόπων μὲ τοὺς Ρώσους νὰ προσπαθοῦν νὰ διεισδύσουν παντοῦ καὶ τοὺς Ἕλληνες νὰ ἀγωνίζονται νὰ διατηρήσουν τὰ κεκτημένα τους. Σὲ αὐτὴν τὴν ἀδήλωτη, πλὴν συνεχῆ ἀντιπαλότητα, ἦταν ποὺ ναυάγησε καὶ ἡ ἰδέα περὶ «Ὀρθοδόξου Τόξου» στὰ Βαλκάνια, σὲ ἀντίθεση μὲ τὸ μουσουλμανικὸ τόξο ποὺ ἤδη ὑφίσταται ἐπάνω ἀπὸ τὰ βόρεια σύνορα τῆς Ἑλλάδος. Καὶ ἐξηγούμαστε.
Σὲ αὐτὴν τὴν ἀνατολικὴ πλευρὰ τῆς Εὐρώπης διαγκωνίζονται ἀπὸ αἰῶνες τέσσερις κόσμοι καὶ τρεῖς θρησκεῖες μὲ ἰδιαίτερα πολιτισμικὰ χαρακτηριστικὰ ἕκαστος. Ὁ βαλκανικὸς στὸν νότο, ὁ κεντροευρωπαϊκὸς (Ρουμανία, Οὑγγαρία κ.α.) ὁ ρωσικὸς καὶ ὁ βαλτικός, μὲ τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὸ Ἰσλὰμ νὰ κατέχουν τὸν κύριο ρόλο ἀπὸ αἰῶνες ἐνῶ τίς τελευταῖες δεκαετίες στὸ γεωπολιτικὸ παιχνίδι ἔχει εἰσέλθει καὶ ὁ Ἰουδαϊσμὸς (Ἰσραήλ). Ἡ πολιτικὴ σταθερότητα αὐτῶν τῶν «κόσμων», ἀποτελεῖ ζήτημα ὑψίστης σημασίας γιὰ τὴν οἰκονομικὴ εὐημερία τῆς Δύσης, μιᾶς καὶ αὐτὲς οἱ περιοχὲς ἀποτελοῦν τὸν «ὀμφάλιο λῶρο» μεταξὺ τῆς ἀναπτυγμένης οἰκονομικὰ Εὐρώπης καὶ τῶν περιοχῶν ποὺ «στηρίζουν» τὴν ἀνάπτυξη αὐτή. Ταυτοχρόνως, οἱ τελευταῖες αὐτὲς περιοχὲς ἀποτελοῦν τὸν ξεχασμένο «μὴ ὑλιστικὸ πυρῆνα» ἀπὸ τὸν ὁποῖο ἄντλησε ἡ Δυτικὴ Εὐρώπη ὅλες τίς πνευματικές, ἠθικές, θρησκευτικὲς ἀντιλήψεις ποὺ τὴν βοήθησαν στὴν οἰκοδόμηση ἐκείνων τῶν πτυχῶν τοῦ πολιτισμοῦ της, οἱ ὁποῖες στάθηκαν ἐπωφελεῖς γιὰ τὸν ἄνθρωπο.
Σὲ αὐτὸν τὸν κόσμο ὅμως ἡ ἑλληνικὴ Ὀρθοδοξία ἔρχεται ὅλο καὶ σὲ εὐρύτερη ρήξη μὲ τὴ σλαβικὴ ρωσικὴ Ὀρθοδοξία. Πέρα ἀπὸ τὰ διακυβεύματα τοῦ Ἁγίου Ὄρους καὶ τῶν Ἁγίων τόπων, τὰ τελευταῖα χρόνια ἡ κατάσταση τῶν μεταξύ τους σχέσεων ἐπειδεινώθηκε ἀφ’ ὅτου ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης Κωνσταντινούπολεως ἵδρυσε τὴν Αὐτόνομη Ἐκκλησία τῆς Ἐσθονίας ἀποσχίζοντας την ἀπὸ τὸ Πατριαρχεῖο Μόσχας καὶ ἀφοῦ ἀνακήρυξε Αὐτοκέφαλη τὴν Ἐκκλησία τῆς Οὐκρανίας ποὺ ἐπίσης ἀποσχίθηκε ἀπὸ τὸ Πατριαρχεῖο Μόσχας. Δεδομένου μάλιστα πὼς οἱ Ρῶσοι θεωροῦν τὸ Κίεβο ὡς ἐθνικό τους λίκνο καὶ κοιτίδα, αὐτὸ ἤχησε ὡς ἐπιθετικὴ ἐνέργεια κι εἶχε σοβαρὲς ἐπιπτώσεις στὶς μεταξύ τους σχέσεις. Ἀπότοκο αὐτῆς τῆς ἐντάσεως ἦταν καὶ νὰ μὴν παραστεῖ ὁ Πατριάρχης Μόσχας Κύριλος στὴν Πανορθόδοξη Σύνοδο ποὺ συνεκάλεσε ὁ Οἰκουμενικὸς Θρόνος στὴν Κρήτη, ἀποδεικνύοντας ἔτσι πόσο βαθειὰ διχασμένη παραμένει ἡ Ὀρθοδοξία. Ἡ Σύνοδος αὐτὴ ποὺ συγκαλεῖται ὑπὸ τὴ φρούρηση τῆς ἀμερικανικῆς CIA κατάφερε νὰ συγκεντρώσει ὅλες τίς ἑλληνόφωνες ὀρθόδοξες τοπικὲς ἐκκλησίες, ἀλλὰ ἀπεῖχαν ἐνδεικτικὰ οἱ Ρῶσοι καθὼς κι ὅσοι σχετίζονταν ἄμεσα μαζί τους (Πατριάρχης Ἀντιοχείας, Συρία).
Σὲ ὅλα αὐτὰ πρεπει νὰ δεῖ κάποιος τὴν προσπάθεια τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου νὰ ξεφύγει ἀπὸ τὰ πολὺ στενὰ πλαίσια στὰ ὁποῖα τὸν ἔχει περιορίσει τὸ κεμαλικὸ καθεστὼς τῆς Τουρκίας ὑπαγοντὰς τὸν ὡς ἕνα ἁπλὸ ἵδρυμα στὴ Νομαρχία Κωνστατινουπόλεως καὶ νὰ ἐπεκτείνει τὴν ἐπιρροή του στοὺς Ὀρθοδόξους τῆς δυτικῆς Εὐρώπης, ἀποκαθιστῶντας ἔτσι, κατὰ κάποιον τρόπον, τὴν ἰδιοτητα του ὡς οἰκουμενικοῦ κέντρου τῆς Ὀρθοδοξίας. Τὸ Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως, σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος, συνειδητοποίησε ἀπὸ νωρὶς ὅτι θὰ πρέπει νὰ διαθέτει μιὰ βάση, πέρα ἀπὸ αὐτὴ στὴν Κωνσταντινούπολη, μιὰ βάση στὴν Δυτικὴ Εὐρώπη μὲ πιθανὸ στόχο τὴν διεκδίκηση ἐκτεταμένης ἐκκλησιαστικῆς δικαιοδοσίας τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου στὸ μεγαλύτερο μέρος τῶν ἐδαφῶν τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἑνώσεως, γεγονὸς ποὺ δυσχεραίνει ἡ ὕπαρξη πολλῶν ἐκκλησιαστικῶν δικαιοδοσιῶν στὸν συγκεκριμένο χῶρο. Ὅλα αὐτὰ ὅμως ἔχουν δυσκολέψει μετὰ τὴν πτώση τοῦ κομμουνισμοῦ, ὁ ὁποῖος εἶχε περιορίσει πολὺ αἰσθητὰ τὴ δύναμη καὶ τὴ δράσῃ τοῦ Πατριαρχείου Μόσχας τὸ ὁποῖο τώρα ξαναμπῆκε δυναμικὰ στὸ γεωπολιτικὸ παιχνίδι. Τώρα πιὰ ἡ μοσχοβίτικη Ὀρθοδοξία ἀναζητᾷ νὰ κερδίσει τὸ χαμένο ἔδαφος φτάνοντας νὰ προσεγγίσει ἀκόμα καὶ τὴν Ἀρχιεπισκοπὴ Ἀθηνῶν – πάντα πιστὴ στὸν Οἰκουμενικὸ Θρόνο – ἡ ὁποία ὅμως δὲν βλέπει μὲ καθόλου καλὸ μάτι τίς συνεχεῖς ἐπεμβάσεις τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη στὶς μητροπόλεις τῶν Νέων Χωρῶν τῆς Ἑλλάδος (Ἠπείρου, Μακεδονίας, Θράκης), ποὺ ἐδῶ καὶ ἕναν αἰῶνα της παραχώρησε τὸ Πατριαρχεῖο μὲ ξεχωριστὸ Τόμο. Κι ὅλα αὐτὰ εἶναι πολὺ ἐπικίνδυνα σὲ ἕνα χῶρο ὅπου ἡ Ὀρθοδοξία διαδραματίζει ἕναν ἀπὸ τοὺς πιὸ σημαντικοὺς πολιτιστικοὺς ρόλους στὸν κόσμο, καὶ ὁ ὁποῖος χῶρος ὑπῆρξε ἀνέκαθεν ἡ «πυριτιδαποθήκη» τῆς Εὐρώπης. Τὸν ἴδιο ρόλο κατέχει καὶ σήμερα γιὰ αὐτὸ ἀρκεῖ ἕνα σκίρτημα καὶ μόνο γιὰ νὰ μεταβληθεῖ ἡ γεωπολιτικὴ ἰσορροπία σὲ παγκόσμιο γεωπολιτικὸ κυκλῶνα στὴν παραπάνω περιοχή. Ἄν λάβουμε μάλιστα ὑπόψιν ὅτι ἡ Ὀρθοδοξία ἀποτελεῖ τὸν αἰώνιο καταλύτη ὑποφωσκουσῶν συμπεριφορῶν στὴν περιοχή, γίνεται ἀντιληπτὸ ὅτι μπορεῖ νὰ ἀποτελέσει σημαντικὸ παράγοντα γιὰ τὴν ὁμαλὴ ἐπίλυση τῶν σοβαρῶν προβλημάτων, ἐὰν κι ἐφ’ ὅσον διατηρεῖ τὴ δυνατότητα νὰ προσφέρει τὴν πνευματικὴ διάσταση σὲ ἕναν ἀποπνευματοποιημένο κόσμο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου